मायासुर – भारतीय ज्ञानपरंपरेतील अभियंता
लेखक - डॉ जितेंद्र आत्माराम होले पुणे
ठिकाण - राजर्षी शाहू अभियांत्रिकी महाविद्यालय पुणे
संवाद - शिक्षक व विद्यार्थी
मुलांनो, दरवर्षी १५ सप्टेंबर हा दिवस अभियंता दिवस म्हणून का साजरा केला जातो?
उत्तर - कारण या दिवशी भारत रत्न डॉ. मोक्षगुंडम विश्वेश्वरय्या (M. Visvesvaraya) यांचा जन्मदिन आहे.
शिक्षक - आजच्या या पवित्र दिवशी मी तुम्हा भारतीय ज्ञान परंपरेतील एक अभियंता मयासुर / मायासुर याच्या बद्दल माहिती सांगणार आहे .
शिक्षक व्याख्यान -
भारतीय पुराणकथांमध्ये मायासुर हा असुरांचा वास्तुशिल्पज्ञ म्हणून प्रसिद्ध आहे. त्याने वास्तुशास्त्र, शिल्पकला, यंत्रविद्या आणि नगररचना यामध्ये अप्रतिम कौशल्य प्राप्त केले होते. आजच्या भाषेत सांगायचे झाले तर तो एक तंत्रज्ञ अभियंता व नगररचनाकार होता.
अभियंता म्हणून त्याचे योगदान हे अविस्मरणीय आहे त्याने इंद्रप्रस्थ येथे पांडवांसाठी त्याने बांधलेली मायासभा ही अभियांत्रिकीचा अद्भुत नमुना मानली जाते. तिच्यात प्रकाश, ध्वनी, आरसे, पाणी व जमिनीचे विलक्षण भास निर्माण होणारी यंत्रणा होती.
तसेच यंत्रविद्या: मायासुराने विविध यंत्रे, चलतंत्रे व दानवांसाठी उपयोगी अशी शस्त्रे बनवली होती. हे त्याचे मेकॅनिकल इंजिनिअरिंग मधील कौशल्य दाखवते.
मायासुराने नगररचनेमध्ये असुरांची नगरे, महाल, उद्याने यांची रचना केली होती. आजच्या टाउन प्लॅनिंग सारखी कौशल्ये त्याच्याकडे होती.
तसेच वैमानिक शास्त्र : काही ग्रंथांमध्ये मायासुराला आकाशात उडणाऱ्या रथांचे (विमानांचे) निर्माता म्हणूनही उल्लेख आहे.
भारतीय परंपरेत अभियंते केवळ इमारती बांधणारे नव्हते, तर ते यंत्रशास्त्र, भौतिकशास्त्र, गणित, खगोलशास्त्र यांचा उपयोग करून समाजासाठी उपयुक्त निर्मिती करणारे होते. मायासुर हे याचे प्रतीक आहे.
तत्त्वज्ञान व अभियंता दृष्टिकोन, मायासुराची कार्ये दाखवतात की कल्पकता (Creativity) + विज्ञान (Science) + व्यवहार्य उपयोग (Practical Use) = अभियांत्रिकी.
त्याचे निर्माण हे फक्त सौंदर्यपूर्ण नव्हते, तर त्यामध्ये तांत्रिक नवोन्मेष आणि मानव मनोविज्ञानाचा अभ्यास प्रतिबिंबित होत असे.
भारतीय परंपरेत "असुर" असूनही त्याला तांत्रिक कौशल्यामुळे मान्यता मिळाली, हे अभियंत्याच्या कौशल्याचे सर्वोच्च उदाहरण आहे.
म्हणून मायासुराला आपण भारतीय ज्ञान परंपरेतील प्राचीन अभियंता व शास्त्रज्ञ मानतो, ज्याने कल्पकता, विज्ञान व तंत्रज्ञानाचा संगम घडवून भव्य निर्मिती केली.
आपण आता तुलनात्मक स्पष्टीकरण आधुनिक अभियंत्यांशी करून दाखवू?
१. वास्तुशास्त्र व सिव्हिल इंजिनिअरिंग
मायासुर : त्याने मायासभा बांधली जी सौंदर्य, प्रकाशव्यवस्था आणि भ्रम निर्माण करणाऱ्या तंत्रज्ञानामुळे अद्वितीय होती.
आधुनिक अभियंते : आजचे सिव्हिल इंजिनिअर्स स्मार्ट बिल्डिंग्स, ऑटोमेशन आणि ग्रीन आर्किटेक्चर तयार करतात.
दोघेही सौंदर्य व कार्यक्षमतेचा संगम साधतात.
२. यंत्रविद्या व मेकॅनिकल इंजिनिअरिंग
मायासुर : विविध यंत्रे, युद्धासाठी चलतंत्रे, दानवांसाठी शस्त्रे व यांत्रिक साधने तयार केली.
आधुनिक अभियंते : मेकॅनिकल इंजिनिअर्स आज रोबोटिक्स, ऑटोमोबाइल्स, औद्योगिक यंत्रणा बनवतात.आहे
दोघेही शक्ती व गतिशीलता निर्माण करणारे.
३. वैमानिक शास्त्र व एरोस्पेस इंजिनिअरिंग
4.मायासुर : काही पुराणांत त्याने आकाशात उडणारे रथ (विमान) तयार केल्याचा उल्लेख आहे.
आधुनिक अभियंते : एरोस्पेस इंजिनिअर्स विमाने, रॉकेट्स, उपग्रह बनवतात.
दोघांचेही ध्येय आकाश जिंकणे
४.नगररचना व टाउन प्लॅनिंग
मायासुर : असुरांच्या नगरे, महाल व सभागृहांची सुंदर रचना केली.
आधुनिक अभियंते : टाउन प्लॅनर्स व आर्किटेक्ट्स स्मार्ट सिटीज, सस्टेनेबल अर्बन डेव्हलपमेंट करतात.
दोघांचेही उद्दिष्ट समाजासाठी सुव्यवस्थित व सुरक्षित जागा निर्माण करणे
५.ज्ञानपरंपरा व संशोधन ,मायासुर : पुराणकथांनुसार तो यंत्रशास्त्र, गणित, वास्तु व खगोलशास्त्र यामध्ये निपुण होता.
आधुनिक अभियंते : विविध शाखांचे अभियंते STEM (Science, Technology, Engineering, Mathematics) चा वापर करून संशोधन करतात.
दोघेही विज्ञानाचा समाजासाठी उपयोग करतात.
मायासुराला आपण भारतीय ज्ञान परंपरेतील अभियंता म्हणतो
त्याची तुलना आधुनिक अभियंत्यांशी केल्यास हे दिसून येते की, मानवजातीच्या विकासात अभियंतेच भव्य निर्मितीचे खरे शिल्पकार आहेत – मग तो प्राचीन मायासुर असो वा आधुनिक अभियंता.
Comments
Post a Comment