माझा अविस्मरणीय कुंभमेळा प्रयाग राज अनुभव*

 शिक्षणातील दोन बाजू : शिक्षकाचा छळ आणि विकृत शिक्षक मानसिकता

डॉ. जितेंद्र आत्माराम होले, पुणे

शिक्षक हा समाजाचा दीपस्तंभ आहे — तोच विद्यार्थ्यांच्या जीवनात ज्ञान, संस्कार आणि मूल्यांची ज्योत प्रज्वलित करतो. पण आजचा हा दीपस्तंभ दोन टोकांच्या वाऱ्यांत अडकला आहे.

एका बाजूला व्यवस्थात्मक दबाव, अहवालांची भीती आणि अपमानाचा छळ आहे, तर दुसऱ्या बाजूला काही शिक्षकांच्या विकृत मानसिकतेतून निर्माण होणारा नकारात्मक वातावरणाचा धोका आहे.

आज शिक्षण क्षेत्रात NBA, NAAC, NIRF, AICTE यांसारख्या मानांकन प्रक्रियांचा प्रचंड भार शिक्षकांवर टाकला जातो. हेतू चांगला असला तरी पद्धतीने शिक्षकांचा आत्मसन्मान हिरावला आहे.

शिक्षकाचा वेळ अध्यापन, संशोधन आणि विद्यार्थ्यांसोबत घालवण्याऐवजी फाईल्स, रिपोर्ट्स आणि ऑडिटमध्ये हरवतो.

शिक्षक “ज्ञानदाता” नसून “कागदपत्रे भरणारा कर्मचारी” म्हणून ओळखला जातो — हाच शिक्षण क्षेत्रातील सर्वात मोठा अपमान आहे.

अधिकाऱ्यांची वृत्ती "आदेश देणारी" झाली आहे, "समजून घेणारी" नाही.

“हे आजच हवं!”, “तुम्ही काहीच केलं नाही!” — अशा शब्दांनी शिक्षकाच्या आत्मसन्मानावर वार होतात.

शिक्षकाचा आत्मविश्वास खचतो, त्याचं मन थकून जातं.

पण शिक्षकाच्या अंतर्मनात एक आवाज घुमतो . “आम्ही विरोध करत नाही, आम्हाला फक्त समजून घ्या. आम्ही गुलाम नाही, गुरू आहोत.”

हा आवाज ऐकला गेला पाहिजे, कारण शिक्षण व्यवस्थेचा पाया हा शिक्षकाच्या सन्मानावर उभा आहे.

विकृत शिक्षक मानसिकता — संस्कृतीचा ऱ्हास

याउलट, शिक्षण क्षेत्रात काही शिक्षकांच्या वागणुकीत विकृती दिसून येते.

पद, अधिकार किंवा वरिष्ठता मिळाल्यानंतर काही शिक्षक गर्वाने इतरांचा अपमान करतात.

“मीच योग्य, समोरच्याचं काही नाही” या भ्रमात ते वावरतात.

सार्वजनिक अपमान, उपहास, आदेशात्मक वृत्ती आणि संवेदनशून्य वर्तन हे त्यांच्या आचाराचे भाग बनतात.

अशा वर्तनामुळे शिक्षकांचा आत्मविश्वास कमी होतो, विद्यार्थी निरुत्साही होतात, आणि संस्थेचे वातावरण नकारात्मक बनते.

शिस्त ढासळते, मूल्ये हरवतात, आणि शिक्षणाची गुणवत्ता कमी होते.

या प्रवृत्तीला थांबवण्यासाठी संस्थांनी फीडबॅक यंत्रणा, तक्रार निवारण समिती आणि नेतृत्व विकास कार्यक्रम राबवावेत.

शिक्षकांना नम्रता, सहकार्य, संवाद आणि नेतृत्व कौशल्याचे प्रशिक्षण दिले पाहिजे.

दोन्ही बाजूंमध्ये एक समानता आहे — संवेदनशीलतेचा अभाव,

अधिकारी शिक्षकांना समजत नाहीत, आणि काही शिक्षक इतरांना समजून घेत नाहीत.

दोन्ही बाजूंमुळे शिक्षणातील मानवी मूल्ये हरवत चालली आहेत.

समज, सहकार्य आणि सन्मान या तीन गोष्टींची कमतरता शिक्षणाच्या मूळ तत्त्वालाच धोका निर्माण करते.

या परिस्थितीतून बाहेर पडण्यासाठी उपाय एकच — मूल्याधारित शिक्षण संस्कृतीचा पुनरुज्जीवन. प्रत्येक संस्थेने शिक्षकाला भागीदार मानलं पाहिजे, *अधीनस्थ* नव्हे.

शिक्षकांनीही पद, अहंकार आणि गर्व बाजूला ठेवून नम्रतेने नेतृत्व करावं.

व्यवस्थापनाने सन्मान आणि सहकार्य यांवर आधारित प्रणाली निर्माण करावी.

विद्यार्थ्यांमध्ये शिक्षकांच्या आदराची भावना निर्माण व्हावी यासाठी शिक्षकच आदर्श ठरावेत.

शिक्षकावर होणारा बाह्य छळ आणि शिक्षकाकडून होणारा आंतरिक छळ — दोन्ही थांबले तरच शिक्षणात खरी प्रकाशयात्रा सुरू होईल.

शिक्षण ही केवळ पदवी देणारी प्रक्रिया नाही, ती मानवी संस्कारांची साधना आहे.

शिक्षकाला सन्मान मिळाला आणि शिक्षकाने सन्मान दिला तर शिक्षणात पुन्हा संस्कारांची क्रांती होईल.